Jesteśmy niezależnym, apolitycznym i samorządnym stowarzyszeniem polskich sędziów.
Naszą główną misją jest obrona wolności i praw obywatelskich, fundamentu demokratycznej Polski, należącej do Unii Europejskiej.
Działamy od ponad 25 lat, w tym w międzynarodowych organizacjach sędziowskich Skupiamy ponad 3 500 sędziów, najwięcej w Polsce.

Opinia "Iustitii" w sprawie projektu zmiany kodeksu postępowania cywilnego

Stowarzyszenie Sędziów Polskich "Iustitia", a ściślej jego Zespół ds. Prawa Cywilnego opracował opinię na temat projektu zmian kodeks postępowania cywilnego w zakresie dotyczącym sądowej kontroli klauzul niedozwolonych (abuzywnych). Opinia ta dotyczy projektu Ministerstwa Sprawiedliwości oznaczonego numerem ZD96.

Przedstawiamy treść powyższej opinii.

Stanowisko Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” wobec projektu założeń projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (projekt nr ZD96).

 

Co do zasady Stowarzyszenie akceptuje konieczność podjęcia prac legislacyjnych mających na celu reformę sądowego sposobu abstrakcyjnej kontroli niedozwolonych wzorców umownych (tzw. klauzul abuzywnych) oraz generalny ich kierunek. Znając realia orzecznicze, dotyczące tej materii, ma świadomość potrzeby wprowadzenia zmian.  Wątpliwości jednak budzą niektóre szczegółowe rozwiązania w przedstawionym projekcie założeń zawarte.

 

  1. Punkt 2.1: zmiana ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym polegająca na wprowadzeniu podstawy do składania do Krajowego Rejestru Sądowego listy członków stowarzyszenia oraz zamieszczania adnotacji w rejestrze stowarzyszeń i innych organizacji społecznych KRS o wpisaniu stowarzyszenia do rejestru prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów: Poddaje się pod rozwagę rezygnację z tej propozycji albowiem całkowicie wystarczającym instrumentem kontrolnym jest prowadzenie rejestru kwalifikowanych stowarzyszeń przez Prezesa UOKiK, do którego obowiązków należeć będzie gromadzenie i weryfikowanie, na potrzeby prowadzonego przez siebie rejestru, listy członków stowarzyszenia i ewentualnie wykreślanie z tegoż rejestru podmiotów nie spełniających wymogów ustawowych, które to jednak nie stanowią jednocześnie podstawy do wykreślenia samych stowarzyszeń z rejestru sądowego. Istotne jest bowiem z punktu widzenia osiągnięcia celów regulacji pozbawienie takich stowarzyszeń legitymacji czynnej do wystąpienia z powództwem o uznanie postanowienia wzorca umownego za niedozwolone, a nie ich całkowite unicestwienie. Także informacji o tym, czy dane stowarzyszenie jest wpisane do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK, należałoby poszukiwać w jawnym rejestrze prowadzonym przez Prezesa UOKiK, a nie w KRS. Zasygnalizować należy także na przyszłość kwestię wykreślania tego rodzaju adnotacji z KRS. Gdyby proponowane w projekcie rozwiązanie jednak pozostało, w przyszłym projekcie ustawy należałoby określić tryb dokonywania wykreślenia z KRS tej wzmianki. Powinien on następować z urzędu, a Prezes UOKiK powinien zawiadamiać sąd rejestrowy o przesłankach wykreślenia. Pojawia się także w takim wypadku (wdrożenia rozwiązania proponowanego w projekcie założeń) pytanie, czy za każdym razem gdy nastąpi zmiana składu osobowego stowarzyszenia, konieczne będzie składanie do sądu rejestrowego aktualnej listy członków?

 

  1. Punkt 2.2: zmiana trybu postępowania w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone z trybu procesowego na tryb postępowania nieprocesowego: W toku prac zespołu zagadnienie to nie zostało jednoznacznie ocenione i wobec tego przytoczymy  wszystkie argumenty dla wzbogacenia dyskusji.

Z treści założeń wynika, że zasadniczym, o ile nie jedynym, argumentem przemawiającym za taką propozycją jest w istocie problem związania sądu żądaniem pozwu, która to zasada może ograniczać swobodę sądu w – często odbiegającym od treści wniosku – określeniu postanowień wzorca uznanego za niedozwolony. Odnosząc się doń zauważyć wypada, że wynikająca z art. 321 § 1 k.p.c. zasada rządząca rozstrzyganiem spraw w procesie cywilnym, według której zakres wyrokowania jest określony żądaniem powoda, ma zgodnie z art. 13 § 2 k.p.c. odpowiednie zastosowanie także w postępowaniu nieprocesowym. Z tej przyczyny również w tym postępowaniu sąd jest co do zasady związany żądaniem wniosku, aczkolwiek dokładny zakres związania wynika ze szczegółowych uregulowań dotyczących poszczególnych postępowań toczących się w trybie nieprocesowym. Przeniesienie postępowań o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone do postępowań nieprocesowych wymagałoby zatem dodatkowego uregulowania w przepisach kodeksu postępowania cywilnego kwestii związania sądu żądaniem wniosku w tych sprawach, dokładnie tak samo jak byłoby w sytuacji, w której nie byłby zmieniany tryb postępowania w tego rodzaju kategorii spraw ale podjęta zostałaby decyzja o odstąpienia od kodeksowej reguły związania sądu żądaniem pozwu. Jest bowiem oczywiste, że możliwość zwiększenia zakresu swobody sądu w doprecyzowaniu sformułowania żądania istnieje również w procesie. Aczkolwiek jest to zagadnienie, które wywołuje wątpliwości zarówno w piśmiennictwie, jak i judykaturze co do zakresu możliwej ingerencji sądu, to jednak już de lege lata istnieją odstępstwa od zasady wyrażonej w art. 321 § 1 k.p.c. jak choćby w sprawach pracowniczych (art. 4771 k.p.c.), czy też w uregulowaniach dotyczących przedmiotu orzekania w wyroku rozwodowym (art. 57 i 58 k.r.o.) oraz w wyroku separacyjnym (art. 613 k.r.o.).

Biorąc powyższe pod uwagę należy również zauważyć, że w treści założeń nie odniesiono się do zagrożeń wynikających z szerzej zdefiniowanego w postępowaniu nieprocesowym kręgu uczestników w porównaniu do układ stron w procesie. Realne jest bowiem niebezpieczeństwo skomplikowania tego postępowania pod względem podmiotowym w sytuacji możliwego w takich warunkach ukształtowania się linii orzecznictwa, zgodnie z którą za zainteresowanego będzie należało uznawać każdą osobę, która zawarła umowę w oparciu o kwestionowany wzorzec umowny, a należy pamiętać, że jakkolwiek niewątpliwe jest istnienie interesu publicznego w wyeliminowaniu z obrotu danego postanowienia wzorca, w rzeczywistości mamy do czynienia z dwustronnym postępowaniem, którego przedmiotem jest ustalenie zgodności z prawem jednego z postanowień umowy. Powyższe zaś przemawiałoby raczej za wprowadzeniem szczególnej regulacji w postępowaniu procesowym dozwalającej albo wręcz obligującej sąd do podjęcia określonych działań w zakresie doprecyzowania żądania powoda aniżeli całościowym przeniesieniem tej kategorii spraw do postępowania nieprocesowego – wbrew ich rzeczywistej naturze.

Dodatkowym argumentem za pozostawieniem drogi postępowania procesowego jest właśnie projektowane ograniczenie możliwości wszczynania postępowań do wąskiej grupy wykwalifikowanych podmiotów, co powinno wpłynąć na wyższą jakość kierowanych do sądu pozwów i eliminować w ten sposób ryzyko błędnego sformułowania żądania i konieczność ingerencji sądu. Tu należy także zauważyć, iż tryb nieprocesowy zmusza sąd do aktywizmu, a ten wiąże się z przenoszeniem odpowiedzialności na sąd za prowadzenie postępowania. Ten kierunek nie jest pożądany, gdybyśmy mieli kierować się trudnościami, które legły u podstaw dążenia do nowelizacji.  Wprawdzie wydaje się, że potrzebna byłaby możliwość orzekania w tej kategorii spraw także na posiedzeniu niejawnym, ale opcja ta była już jednak znana i  procesowi - w sprawach gospodarczych.

Nota bene także przywołane w treści założeń rozwiązania niemieckie przewidują dochodzenie tego rodzaju roszczeń w formie powództwa w procesie.

Natomiast  za wyborem regulacji w postaci postępowania nieprocesowego przemawiać może znaczenie ochrony interesu publicznego w tym rodzaju materii i zasadnicze cechy takiego postępowania, które powinny sprzyjać rozstrzyganiu uwzględniającemu ten aspekt, a mianowicie : krąg uczestników wyznaczy przepis szczególny do art. 510 k.p.c i  ich publiczna legitymacja, zaistnieje możliwość orzekania na posiedzeniu niejawnym, nie będzie związania wnioskiem, czy wreszcie uzasadnienie nastąpi z urzędu. Należałoby jednak wówczas rozważyć wprowadzenia przepisu będącego odpowiednikiem art. 670 kpc.

 

W związku z propozycją sporządzania z urzędu uzasadnienia każdego orzeczenia wydanego przez Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: SOKiK) w sprawach o uznanie postanowień wzorców umowy za niedozwolone należy zwrócić uwagę na to, że jednym z celów projektowanych zmian jest między innymi zwiększenie sprawności działania SOKiK w tych sprawach w celu zagwarantowania realnej ochrony konsumentów przed niedozwolonymi klauzulami umownymi. Obowiązek sporządzania uzasadnień z urzędu zwiększa zaś istotnie obciążenie pracą tak sędziów, jak i kadry pomocniczej (asystenci oraz sekretariat sądowy). Należy zatem przewidzieć w ocenie skutków regulacji (dalej: OSR), że w wypadku, gdyby wprowadzone zmiany nie ograniczyły wpływu tego rodzaju spraw do sądu albo ograniczyły nieznacznie lub dopiero w dłuższej perspektywie czasowej, konieczne będzie zwiększenie liczby etatów sędziowskich, asystenckich oraz urzędniczych w SOKiK.

Mające na uwadze cele, jakie są realizowane poprzez sporządzanie uzasadnienia, w miejsce tego obligu proponujemy do rozważenia rozwiązanie zgłoszone w toku dyskusji zespołu, a mianowicie by nałożyć na sąd obowiązek odpowiedniego sformułowania sentencji, gdzie syntetycznie byłyby wskazane przyczyny uznania danej klauzuli za abuzywną. Rozwiązywałoby to problem nieczytelności rejestru, a nie przysparzałoby orzekającym zbędnej pracy.

 

  1. Punkt 2.4: organizacja rejestru postanowień uznanych za niedozwolone: planowane umieszczanie w rejestrze odnośników (linków) do strony Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, na której są publikowane orzeczenia wraz z uzasadnieniem winno obejmować także umieszczenie ich do stron Sądu Apelacyjnego w Warszawie oraz Sądu Najwyższego, na których również są i będą publikowane orzeczenia wydane na skutek zaskarżenia orzeczeń odpowiednio SOKiK i SA w Warszawie.

 

  1. Punkt 2.8: kwestie intertemporalne: planowane jest ustanowienie rocznego vacatio legis odnośnie obowiązków, od których spełnienia uzależnione będzie uzyskanie uprawnień organizacji posiadających legitymację czynną do wytaczania powództw oraz dwuletniego, w ciągu którego Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przygotuje nowy rejestr. W ocenie Stowarzyszenia okresy są zbyt długie. Problemy, jakie projekt ma rozwiązać, są wyjątkowo poważne i nabrzmiałe. Przesuwanie o kolejne lata momentu, w którym będzie możliwe przystąpienie do likwidowania wciąż narastających w sądach zaległości, doprowadzi do całkowitej zapaści SOKiK i SA w Warszawie, a być może nawet Sąd Najwyższy, w którym aktualnie, wedle wiedzy Stowarzyszenia, znajduje się około 1000 tego rodzaju oczekujących na rozstrzygnięcie spraw. Wydaje się, że skrócenie tych okresów minimum o połowę pozwoli przy pewnej determinacji zarówno stowarzyszeń konsumenckich, jak i Prezesa UOKiK podołać nałożonym przez nowe przepisy obowiązkom. Przede wszystkim zaś należy za wszelką cenę uniknąć sytuacji, w której obowiązywać będzie krótsze vacatio legis co do regulacji dodatkowo obciążających sądy jak np. obowiązek sporządzania uzasadnień z urzędu, a dłuższe co do rozwiązań odciążających je np. poprzez zmniejszenie wpływu na skutek ograniczenia kręgu podmiotów legitymowanych do wytaczania powództw. Na wypadek gdyby skrócenie powyższych okresów nie było możliwe, Stowarzyszenie postuluje wydłużenie vacatio legis w odniesieniu do obowiązku sporządzania uzasadnień z urzędu i zrównanie go z vacatio legis stosowanym w odniesieniu do przepisów ograniczających krąg podmiotów posiadających legitymację czynną do wytaczania tego rodzaju powództw.

 

  1. Poddaje się pod rozwagę ujęcie w projekcie założeń dodatkowego rozwiązania, polegającego na wprowadzeniu obowiązku wezwania przedsiębiorcy do usunięcia, tudzież zmodyfikowania kwestionowanej klauzuli umownej warunkującego możliwość wszczęcia stosownego postępowania przed SOKiK. Dopiero gdyby  przedsiębiorca dobrowolnie nie zastosował się do tego wezwania (na przykład w terminie miesięcznym od daty jego doręczenia) możliwe byłoby wytoczenie powództwa. Powództwo wytoczone bez zachowania tej drogi lub przedwcześnie - podlegałoby odrzuceniu. Wypada zwrócić uwagę, że tego rodzaju regulacja służyłaby eliminowaniu z rynku części klauzul niedozwolonych bez konieczności stosowania drogi sądowej, a tym samym mogłaby w sposób istotny zmniejszyć liczbę spraw wpływających do sądu o sprawy, w których przedsiębiorca nie kwestionuje stanowiska powoda. Znane i szeroko swego czasu opisywane w prasie było zjawisko uzależnienia przez niektóre stowarzyszenia składające masowo pozwy w tego rodzaju sprawach decyzji o wytoczeniu powództwa lub zaniechaniu tegoż od zapłaty określonej kwoty na rzecz stowarzyszenia. Postulowana zmiana tego rodzaju naganne, co najmniej od strony etycznej, praktyki wyeliminowałaby. W związku z powyższym, konsekwentnie postuluje się również rezygnację z rozwiązania aktualnie przewidzianego w art. 47939 k.p.c., zgodnie z którym powództwo można wytoczyć również do 6 miesięcy po zaprzestaniu stosowania niedozwolonego postanowienia umownego przez przedsiębiorcę. Nie ma żadnych racjonalnych argumentów przemawiających za tym by na koszt Skarbu Państwa prowadzone były postępowania odnoszące się do faktów historycznych skoro cel kontroli abstrakcyjnej został osiągnięty gdyż przedsiębiorca zaniechał stosowania w obrocie z konsumentami wzorca zawierającego niedozwolone postanowienia umowne, a nie ma również żadnych przeszkód by, jeżeli z odpowiednim roszczenie konsument zechce wystąpić, sąd w postępowaniu cywilnym, w ramach kontroli konkretnej, dokonał oceny wzorca jako przesłanki swego rozstrzygnięta wydanego w indywidualnej, oddanej pod osąd sprawie.

 

  1. Zauważyć też należy sytuację znaną z praktyki nie tylko w kategorii omawianych spraw, ale tu nasiloną. Otóż SOKiK zmaga się z nadmiarem spraw ze względu na rozdrabnianie roszczeń, mimo możliwości ich kumulatywnego zgłoszenia jednym pismem. Zwiększa to koszty postępowania podlegające zasądzeniu, które naliczane są wówczas odrębnie. Nie zawsze poprzez metodykę sprawnego kierowania procesem uda się opanować takie nadużycie prawa procesowego i w rezultacie generowane są nieefektywne postępowania, gdzie do kilku analogicznych spraw trzeba wzywać tę samą grupę np. 20 świadków, jak i zachodzi zwiększone ryzyko rozbieżnych rozstrzygnięć. Wiemy jednak, iż trudno znaleźć rozwiązanie legislacyjne, by przeciwdziałać takim zdarzeniom procesowym.    
  2. Podstawowym zarzutem, jaki Stowarzyszenie zmuszone jest postawić wobec przedstawionego projektu jest to, że jest to projekt spóźniony. Konieczność usprawnienia tego rodzaju postępowań musiała być znana Ministerstwu Sprawiedliwości co najmniej od 2011 roku albowiem jak wynika z pkt 1 przedstawionego wraz z projektem testu regulacyjnego już wówczas wpływ tych spraw (Rep. AmC) kształtował się na poziomie kilku tysięcy rocznie, a następnie znacząco przyspieszył. Dokładniejszymi danymi dowodzącymi powyższego również Ministerstwo Sprawiedliwości dysponowało na bieżąco otrzymując sprawozdania statystyczne z SOKiK, które to zresztą dane były i są publicznie dostępne również na stronie internetowej ministerstwa w zakładce poświęconej statystyce. Gdyby wówczas zostały podjęte tego rodzaju prace, w chwili obecnej ustawa byłaby uchwalona, a może i nawet upłynęłyby okresy vacatio legis co oznacza, że właściwe sądy miast usiłować dokonać niemożliwego (w ramach istniejącej obsady kadrowej) przystępowałyby do likwidacji zaległości. Kilkuletnia, niewytłumaczalna bezczynność w tym zakresie w połączeniu ze zbliżających się końcem kadencji Parlamentu w istocie rzeczy iluzoryczną czynią możliwość uchwalenia ustawy przed jej zakończeniem skoro jeszcze trwa proces konsultacyjny projektu jej założeń, należy następnie stworzyć projekt samej ustawy, a proces legislacyjny w Polsce jest procesem długotrwałym. Należy jednak wyrazić przekonanie, że w razie podjęcia, w opinii Stowarzyszenia niezbędnej, decyzji o priorytetowym potraktowaniu niniejszego projektu, tak przez Ministra Sprawiedliwości, jak i Radę Ministrów oraz Parlament, uchwalenie go przez końcem kadencji, byłoby wykonalne. O podjęcie takowej decyzji Stowarzyszenie wnosi wskazując, że alternatywą jest upadek sądownictwa warszawskiego skoro w rozstrzyganie tych spraw jest i będzie w przyszłości angażowana coraz większa liczba sędziów – kosztem spraw innych. Warto przy tym zaznaczyć, że już w chwili obecnej wpływ do SOKiK stanowi znaczną część ogólnego wpływu do Sądu Okręgowego w Warszawie.

 

 w imieniu Zespołu ds. Prawa Cywilnego

 Przewodnicząca

Hanna Kaflak-Januszko

                                                         


Drukuj   E-mail