Jesteśmy niezależnym, apolitycznym i samorządnym stowarzyszeniem polskich sędziów.
Naszą główną misją jest obrona wolności i praw obywatelskich, fundamentu demokratycznej Polski, należącej do Unii Europejskiej.
Działamy od ponad 25 lat, w tym w międzynarodowych organizacjach sędziowskich Skupiamy ponad 3 500 sędziów, najwięcej w Polsce.

kodeks karny

  • Opinia Stowarzyszenia Sędziów Polskich „IUSTITIA” DO PROJEKTU USTAWY O ZMIANIE USTAWY – KODEKS KARNY ORAZ USTAWY - KODEKS  KARNY  WYKONAWCZY DRUK SENACKI nr 76

    Opinia Stowarzyszenia Sędziów Polskich „IUSTITIA”

    DO PROJEKTU USTAWY O ZMIANIE USTAWY – KODEKS KARNY ORAZ USTAWY - KODEKS; KARNY; WYKONAWCZY

    DRUK SENACKI nr 76

    opinia przygotowana przez
    Zespół Prawa Karnego SSP "IUSTITIA"

    Komisja Ustawodawcza Senatu Rzeczypospolitej Polskiej zgłosiła projekt zmian w Kodeksie karnym i Kodeksie karnym wykonawczym. Został on zarejestrowany jako druk nr 76.

    Zaproponowano w nim m.in. zmianę art. 87 § 1 k.k. w ten sposób, by otrzymał on brzmienie „W razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności i ograniczenia wolności sąd może wymierzyć karę łączną pozbawienia wolności, jeżeli ze względu na okres kary pozbawienia wolności pozostałej sprawcy do odbycia wykonanie kary ograniczenia wolności nie byłoby celowe. Orzekając karę łączną pozbawienia wolności przyjmuje się, że miesiąc ograniczenia wolności równa się 15 dniom pozbawienia wolności.” Aktualnie art. 87 § 1 k.k. stanowi, iż  w razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności i ograniczenia wolności sąd wymierza karę łączną pozbawienia wolności, przyjmując, że miesiąc ograniczenia wolności równa się 15 dniom pozbawienia wolności.

    Potrzeba nowelizacji art. 87 § 1 k.k. wynika z faktu, że częściowo został uznany on za niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 175 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 czerwca 2019 r. sygn. akt P 20/17 (Dz.U.2019.1135) z dniem 18 czerwca 2019 r. Zgodnie z tym wyrokiem wymieniony wyżej przepis traci moc w zakresie, w jakim nakłada na sąd obowiązek połączenia kar pozbawienia wolności i ograniczenia wolności oraz wymierzenia kary łącznej pozbawienia wolności po dokonaniu zamiany kary ograniczenia wolności na karę pozbawienia wolności.

    Mimo że rozwiązanie przyjęte obecnie w § 1 art. 87 k.k. (przed 1 lipca 2015 r. tylko art. 87 k.k.) funkcjonuje od początku obowiązywania aktualnego Kodeksu karnego, a zatem od 1997 roku, to nie sposób odmówić słuszności argumentom, którymi posłużono się w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 czerwca 2019 r. Zauważono bowiem, iż obligatoryjność i automatyzm mechanizmu określonego w art. 87 § 1 k.k. prowadzą w istocie do wyłączenia sądowej gwarancji kontroli merytorycznej przesłanek pozbawienia wolności, co redukuje funkcję "rozpatrzenia" sprawy i "wymierzania sprawiedliwości" do automatycznego przeliczenia kary ograniczenia wolności na karę pozbawienia wolności . 

    Jak wynika z uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego pojawia się pytanie, czy w wypadkach uzasadnionych np. z uwagi na prognozę kryminologiczną, postawę skazanego, cele kary, nie powinna funkcjonować możliwość odstąpienia od automatycznego przeliczenia kary ograniczenia wolności na znacznie surowszą i izolacyjną, karę pozbawienia wolności. Obecnie bowiem wydanie orzeczenia o pozbawieniu wolności następuje w istocie z mocy prawa, a nie na skutek merytorycznej decyzji sądu. Takie rozwiązanie nie mogło sprostać konstytucyjnym wzorcom kontroli. Z podobnych powodów zresztą zakwestionowano już uprzednio w innym orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego obligatoryjność zarządzenia wykonania kary pozbawienia wolności w art. 75 § 1 k.k. w przypadku orzeczenia jako kolejnej sankcji kary pozbawienia wolności, ale                        z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Wprowadzona w wyniku tego nowelizacja art. 75 § 1 kk zmieniła to rozwiązanie, pozwalając na zarządzenie wykonania kary pozbawienia wolności jedynie w przypadku orzeczenia bezwzględnej kary pozbawienia wolności. 

    Przywołane wyżej orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie może również budzić wątpliwości w zakresie legalności składu, w jakim zapadło. W jego wydaniu nie brali bowiem udziału tzw. „sędziowie dublerzy”. 

    O ile za jak najbardziej słuszną należy ocenić potrzebę nowelizacji art. 87 § 1 k.k., to jednak zaproponowane rozwiązanie musi budzić wątpliwości, zwłaszcza mając na względzie zastosowanie go w postępowaniach prowadzonych w sprawach o wydanie wyroku łącznego. Jako główny wyznacznik możliwości zamiany kary ograniczenia wolności na karę pozbawienia wolności przyjęto długość kary pozbawienia wolności pozostałej sprawcy do odbycia. 

    Trzeba przy tym przypomnieć, że samo postępowanie o wydanie wyroku łącznego ma służyć temu, by sprawca, który dopuścił się przestępstw w realnym zbiegu, mógł korzystać z dobrodziejstwa kary łącznej nie tylko  wówczas, gdy objęto nim jeden akt oskarżenia, ale także wówczas, gdy kwestię odpowiedzialności karnej za te przestępstwa uczyniono przedmiotem nie jednego, ale kilku postępowań karnych. Aktualizuje się ono zatem wtedy, gdy na skutek przeoczenia, rozbieżności we właściwości miejscowej lub zaktualizowania się potrzeby orzeczenia kary łącznej dopiero po wydaniu wyroku skazującego, nie orzeczono jej w trybie podstawowym. Nie można zatem mówić, by miało ono charakter postępowania powiązanego z etapem wykonawczym kar. Dodatkowo postępowanie to pozwala na pełne zobrazowanie kryminalnej działalności sprawcy i dobór takiej sankcji, która będzie czynić zadość dyrektywom wymiaru kary i spełni pokładane w niej cele. Ustawodawca zresztą zasygnalizował to wprost poprzez treść art. 85a k.k., który stanowi, iż orzekając karę łączną, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego,  a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

    Wydanie przywołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego spowodowało upadek domniemania zgodności z Konstytucją art. 87 § 1 k.k. i wywołało potrzebę przełożenia stanowiska Trybunału Konstytucyjnego na orzecznictwo sądów, mimo braku jego nowelizacji. W dużej mierze w postępowaniach o wyrok łączny oparto się na kwestii analizy postawy sprawcy względem orzeczonych w sprawach jednostkowych kar ograniczenia wolności. Faktycznie bowiem można wyrazić przekonanie, iż w postępowaniu tym można ocenić poziom demoralizacji sprawcy                i jego stosunku do porządku prawnego poprzez stosunek do wymierzonych do tej pory, a jeszcze nie wykonanych (lub nie wykonanych w pełni) sankcji. Ma to tym bardziej znaczenie w przypadku osób popełniających wiele czynów bezprawnych, które nie zostały rozpoznane w jednym postępowaniu karnym. Sąd orzekający bowiem w takich przypadkach, nie mając wiedzy o innych postępowaniach (toczących się równolegle lub nie ujawnionych w danych o karalności), mógł nie mieć pełnego obrazu sprawcy i orzec karę o charakterze wolnościowym mimo znacznie większego stopnia demoralizacji danej osoby. 

    Wydaje się to znacznie trafniejszym sposobem ujęcia kwestii zamiany kary ograniczenia wolności na karę pozbawienia wolności niż uzależnienie jej od długości okresu kary pozbawienia wolności pozostałej do odbycia. Trzeba przy tym pamiętać, że okres ten również nie ma charakteru niezmiennego. W ramach odbywania kary izolacyjnej sprawca może bowiem korzystać z rozwiązań prawnych, które potencjalnie „wydłużają” moment zakończenia odbywania tej kary (lub uznania za odbytą), ale w żaden sposób nie świadczą o negatywnym procesie resocjalizacyjnym. Przykładem może być przerwa w wykonywaniu kary lub warunkowe przedterminowe zwolnienie skazanego, to ostatnie powiązane z okresem próby, który może być dłuższy niż okres kary pozostający do wykonania. Również w przypadku kar pozbawienia wolności, których jeszcze nie rozpoczęto, trudno przyjmować zasadność omawianego rozwiązania. Oczywistym jest bowiem, że z uwagi na postawę sprawcy rozpoczęcie wykonywania nawet „krótkich” sankcji może odwlec się znacznie w czasie, bynajmniej nie świadcząc o chęci czy możliwości wykonania kary ograniczenia wolności. 

    W dalszej kolejności nie sposób nie zauważyć, że proponowana treść art. 87 § 1 k.k. posługuje się kryterium bardzo nieostrym, jakim jest „długość kary pozbawienia wolności pozostającej do wykonania”. O ile można przypuszczać,                      że w dłuższym okresie doszłoby do ukształtowania się pewnej praktyki orzeczniczej (wspartej orzecznictwem Sądu Najwyższego), to będzie to okres wydłużony. Nawet wówczas jednak aktualny pozostanie problem samej zasadności kierowania się tylko taką przesłanką przy omawianym łączeniu sankcji. Wprowadzi ona bowiem kolejny  automatyzm w stosowaniu art. 87 § 1 k.k. – zarówno w postępowaniach o wyrok łączny, jak i „jednostkowych”, dotyczących wielu czynów -  określony tylko wymiarem kary pozbawienia wolności za jedno z zachowań, oczekującej na wykonanie. W znacznym stopniu ogranicza to sędziowską ocenę, która powinna mieć charakter wszechstronny, a nie zawężony do właściwie jednej kwestii, przy czym nie mającej wcale żadnego przesądzającego charakteru. 

    Powstaje też obawa znacznej ingerencji w jednostkowe orzeczenia wydane wobec sprawcy. Często dochodzi do sytuacji prowadzenia równolegle postępowań karnych, o których nie mają wiedzy poszczególne składy orzekające. Równie dobrze jednak może dojść do sytuacji, gdy sąd prowadzący sprawę jednostkową ma już pełną wiedzę co do dotychczasowej działalności kryminalnej danej osoby (inne postępowania zakończyły się, lecz sankcje oczekują na wykonanie). W pełni świadomie, w oparciu o dyrektywy wymiaru kary, w tym kierując się np. znacznie przyspieszonym z różnych względów procesem resocjalizacyjnym sprawcy, podejmuje decyzję o wymierzeniu kary o charakterze wolnościowym, mimo że dana osoba oczekuje na wprowadzenie do wykonania kary izolacyjnej, ocenianej jako „długa”. W takim przypadku zamiana kary ograniczenia wolności na karę pozbawienia wolności jawi się jako naruszenie podstawowych zasad wymiaru sprawiedliwości. W zasadzie nic nie stoi bowiem na przeszkodzie temu, by skazany rozpoczął wykonywanie kary ograniczenia wolności po zakończeniu kary izolacyjnej. Zgodnie z art. 15 § 4 k.k.w. wykonywanie kary pozbawienia wolności, zastępczej kary pozbawienia wolności, kary aresztu wojskowego, kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, kary porządkowej oraz środka przymusu skutkującego pozbawienie wolności w tej samej lub innej sprawie wstrzymuje bieg przedawnienia. W oczywisty sposób dotyczy to także terminu przedawnienia wykonania kary ograniczenia wolności. Z kolei przekreślanie z góry, iż nie spełni to celów kary (co do przypadków, w których orzeczono karę ograniczenia wolności), wydaje się bezpodstawne. Pokusić się można wręcz o stwierdzenie, że wykonywania takiej kary po długim okresie izolacji może mieć charakter „utrwalający”  lub „weryfikujący” proces resocjalizacyjny, choć odbywający się w wolnościowych warunkach. Uchylanie się bowiem skazanego od odbywania takiej kary naraża go na zastępczą karę pozbawienia wolności i dodatkowo potwierdza nikłe skutki resocjalizacyjne „długiej” kary pozbawienia wolności. Z kolei oczekiwana postawa sprawcy wobec kary ograniczenia wolności, która również często przybiera postać kary „długiej”, może tylko służyć procesowi „naprawczemu”. 

    Dalej, można wysnuć obawę kolejnego automatyzmu w sytuacji prawnej sprawcy. Orzeczenie bowiem „długiej” kary pozbawienia wolności w sprawie jednostkowej, która to kara nie została jeszcze wykonana, może bezwiednie                             i w sposób niezasadny wpływać na wymiar kary w sprawach, które toczą się po jej wydaniu, a jeszcze przed zakończeniem wykonywania kary. W praktyce może bowiem dojść w takim przypadku do swoistego „wyeliminowania” orzeczenia kar              o charakterze wolnościowym, bowiem treść art. 87 § 1 k.k. postawi pod znakiem zapytania sens orzekania takiej sankcji, skoro w sprawie o wyrok łączny w sposób automatyczny dojdzie do jej zamiany na karę  pozbawienia wolności. Podobny mechanizm może też dotyczyć spraw obejmujących wiele czynów bezprawnych,                 w której jedna z sankcji przybiera postać „długiej” kary pozbawienia wolności,                       a zagrożenie kolejnych czynów jest alternatywne. 

    Projektodawcy zaproponowali również nowe brzmienie art. 17a § 1 k.k.w. oraz art. 43lb k.k.w., eliminując z ich zastosowania przypadki orzeczenia tzw. kar sekwencyjnych z art. 87 § 2 k.k., pozostawiając w mocy stosowanie tych regulacji wobec kar orzeczonych na podstawie art. 37 b k.k. 

    Nie sposób zgodzić się z takim ograniczeniem i zmianą sytuacji sprawców, wobec których zastosowano podobne rozwiązanie, w zależności od zastosowanej podstawy prawnej. W uzasadnieniu projektu nie znalazła się głębsza analiza tej propozycji. Trzeba pamiętać, że kara pozbawienia wolności i kara ograniczenia wolności orzeczona jednocześnie na podstawie art. 87 § 2 k.k. nie jest rodzajowo inna niż sankcje orzeczone na podstawie art. 37b kk. Powinna być zatem traktowana                      w podobny sposób na etapie wykonawczym.