Organizacje prawnicze zwracają się do do RPO w sprawie naruszania zasad legislacji

Wniosek organizacji prawniczych do Rzecznika Praw Obywatelskich

Cztery organizacje związane z wymiarem sprawiedliwości:

      – Ogólnopolskie Stowarzyszenie Asystentów Sędziów, które było inicjatorem pomysłu,
     – Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”,
     – Stowarzyszenie Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce,
      – Międzyregionalna Sekcja NSZZ „Solidarność” Pracowników Sądownictwa

wystosowały wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie naruszania zasad konsultacji społecznych przy procesach legislacyjnych prowadzonych przez Ministerstwo Sprawiedliwości.
Naruszenia zasad konsultacji zostały w ostatnim okresie stwierdzone wielokrotnie, w szczególności przy dotyczących naz zmianach ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych i uchwalaniu ustawy obniżającej realne wynagrodzenia sędziów.
Oto treść wniosku.

WNIOSEK O POMOC W OCHRONIE WOLNOŚCI I PRAW NARUSZONYCH W TOKU PROCESU LEGISLACYJNEGO PROWADZONEGO PRZEZ MINISTERSTWO SPRAWIEDLIWOŚCI

     My, niżej podpisani, reprezentując Ogólnopolskie Stowarzyszenie Asystentów Sędziów, Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia”, Międzyregionalnej Sekcji NSZZ „Solidarność” Pracowników Sądownictwa, Stowarzyszenie Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce będąc partnerami społecznymi w toku w toku prac legislacyjnych związanych z wprowadzeniem aktów wykonawczych do ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. prawo o ustroju sądów powszechnych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ustroju sądów powszechnych oraz innych ustaw (Dz. U. Nr 203, poz. 1192) działając na podstawie art. 80 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (dalej, jako Konstytucja) niniejszym zwracamy się z wnioskiem o pomoc w ochronie praw Wnioskujących w związku z prowadzeniem „konsultacji społecznych” w resorcie sprawiedliwości, jako naruszających art. 2 Konstytucji, tj.:

     1. Naruszenia zasady równoczesności procedowania aktów wykonawczych wraz z ustawą ją wprowadzającą poprzez przygotowanie projektów aktów wykonawczych na mniej niż 30 dni przed wejściem w życie regulacji prawnych stanowiących delegacje ustawowe do ich wydania, tj. z naruszeniem § 13 Załącznika do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz. U. Nr 100, poz. 908) oraz § 10 ust. 7a Uchwały nr 29 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. Regulamin pracy Rady Ministrów (M.P. Nr 13, poz. 221 z późn. zm.);

     2. Naruszenia zasady jawności postępowania legislacyjnego poprzez niezamieszczenie w Biuletynie Informacji Publicznej Rządowego Centrum Legislacji wszystkich procedowanych rozporządzeń, tj. z naruszeniem § 11a Uchwały nr 29 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. Regulamin pracy Rady Ministrów (M.P. Nr 13, poz. 221 z późn. zm.);

UZASADNIENIE

   Powyższy wniosek wynika z faktu podjęcia działań legislacyjnych przez Ministerstwo Sprawiedliwości oraz nieprzestrzegania w jego toku podstawowych zasad „tworzenia lepszego prawa”. Ww. naruszenia odnoszą się, bowiem do podstawowych zasad procesu legislacyjnego demokratycznego państwa prawa i wyraźnie wskazują, że, pomimo, iż mamy do czynienia z resortem, od którego wymagać się winno poszanowania przepisów prawa z racji zakresu jego działania, prawo nie jest przestrzegane. Sposób prowadzenia konsultacji społecznych wskazuje, iż stanowią fikcję, a prawodawca nie zamierza uwzględnić żadnych opinii partnerów społecznych, realizując z góry założony cel.

     O konieczności wypracowania aktów wykonawczych do ustawy o ustroju sądów powszechnych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o ustroju sądów powszechnych oraz innych ustaw resort sprawiedliwości wiedział od momentu podjęcia prac legislacyjnych nad ustawą nowelizującą. Zgodnie, bowiem z treścią § 13 Załącznika do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 czerwca 2002 r. w sprawie „Zasad techniki prawodawczej” (Dz. U. Nr 100, poz. 908) oraz § 10 ust. 7a Uchwały nr 29 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. Regulamin pracy Rady Ministrów (M.P. Nr 13, poz. 221 z późn. zm.) jednocześnie z projektem ustawy przygotowuje się projekty rozporządzeń o znaczeniu podstawowym dla jej funkcjonowania. Ponieważ inicjator ustawy nowelizującej zaniechał powyższego obowiązku, naruszając tym samym prawo, wiadomym było, że wobec odroczonego wejścia jej w życie po jego stronie istnieje obowiązek ich sporządzenia, oraz przeprowadzenia przez właściwą ścieżkę legislacyjną, w tym uwzględnienia konieczności przeprowadzenia konsultacji społecznych. O powyższym obowiązku decydują, bowiem dokumenty rządowe: „Zasady konsultacji przeprowadzanych podczas przygotowywania dokumentów rządowych” oraz „Wytyczne do Oceny Skutków Regulacji (OSR)”, jako przyjęte przez właściwe organy na podstawie art. 93 Konstytucji, które to są wiążące dla wszystkich resortów podległych Radzie Ministrów. Tymczasem w ww. dokumentach wyraźnie wskazano, iż „Konsultacje mają przyczynić się do budowania społeczeństwa obywatelskiego poprzez umożliwienie jego członkom włączenie się w życie polityczno-gospodarcze kraju, dając im prawo wyrażania opinii w kwestii zamierzeń i prac rządu. (…) Głównym celem konsultacji jest poszerzenie wiedzy na temat problemu społeczno-gospodarczego i możliwych sposobów jego rozwiązania. Pozwalają na uzyskanie szerszego poglądu na daną sprawę oraz informacji tym cenniejszych, że uzyskanych od podmiotów, których projektowane rozwiązanie dotyczy. Ich doświadczenia mogą pomóc w oszacowaniu kosztów i korzyści każdego rozwiązania, a także wskazać nowe sposoby podejścia do problemu. Konsultacje gotowych projektów (ustaw, rozporządzeń, pozalegislacyjnych dokumentów UE (przede wszystkim Ocen Wpływu (Impact Assessments), Zielonych i Białych Ksiąg, Komunikatów Komisji) oraz projektów aktów prawnych UE lub innych działań administracji) pozwalają na ostateczną weryfikację zaproponowanego rozwiązania problemu. Może się okazać, że nawet pomimo wcześniejszej konsultacji założeń, przyjęte rozwiązanie zawiera pewne nieścisłości lub błędy, możliwe do naprawienia na tym etapie.” (str. 9 „Zasad konsultacji przeprowadzanych podczas przygotowywania dokumentów rządowych”) oraz, iż „W szczególności konsultacje pozwalają na: zebranie wartościowych informacji o podmiotach, na które może wpłynąć regulacja (np. ich liczba, wielkość, udział w rynku), lepsze poinformowanie społeczeństwa o swoich planach, lepsze zrozumienie postrzegania danego problemu przez rożne grupy zainteresowanych podmiotów, precyzyjne określenie priorytetów, szybką informację o pojawiających się problemach, zanim urosną do znacznych rozmiarów, zwiększenie poziomu akceptacji dla wprowadzanych rozwiązań, przygotowanie partnerów społecznych do efektywnego wdrażania regulacji i wzięcia za nie współodpowiedzialności. Celem konsultacji jest dotarcie do możliwe szerokiego audytorium  i chęć zapoznania się z jego opiniami w celu poprawy jakości przygotowywanych rozwiązań nawet, jeśli będzie to oznaczać zaniechanie interwencji„.  (str. 19  „Wytycznych do Oceny Skutków Regulacji (OSR)”). O wadze i konieczności konsultacji społecznych w toku działań legislacyjnych w resorcie sprawiedliwości świadczy również fakt, iż sam Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Rafał Królikowski w wywiadzie udzielonym kwartalnikowi Ministerstwa Sprawiedliwości „Na wokandzie” stwierdził: „Sądzę, że dotychczasowa praktyka była spowodowana bałaganem w procesie legislacyjnym, zwłaszcza wewnątrz resortu, nie zaś złymi intencjami. Niemniej, było to działanie absolutnie niepoważne i bez szacunku dla odbiorców” i dalej  „Jeśli chodzi o Ministerstwo Sprawiedliwości, to dostrzegam konieczność zbudowania małego zespołu, który będzie specjalizował się w legislacji. Rzeczą zdumiewającą było dla mnie to, że w Departamencie Legislacyjno-Prawnym Ministerstwa, poza jednym lub dwoma przypadkami, nie było osób, które ukończyły aplikację legislacyjną. Z całym szacunkiem dla sędziów i prokuratorów, ale to nie są specjaliści od pisania ustaw.” („Na wokandzie” Nr XII, str. 26).

     Tym samym procedowanie projektów aktów wykonawczych na niecały miesiąc przed datą wejścia w życie ustawy nowelizującej (pierwsze pisma Ministerstwa Sprawiedliwości skierowane do partnerów społecznych datowane są np. na 21 lutego 2012 r. z rzekomą datą nadania 23 lutego 2012 r. z terminem zajęcie stanowiska do dnia 9 marca 2012 r. (http://legislacja.rcl.gov.pl/docs/517/22630/22632/22634/dokument26259.pdf?lastUpdateDay=06.04.12&lastUpdateHour=2%3A33&userLogged=false&date=Sunday%2C+8+April+2012) czy 23 lutego 2012 r. (data nadania 27 lutego 2012 r.) z terminem do dnia 9 i 14 marca 2012 r., mimo, iż prawodawca miał sześciomiesięczny okres na przeprowadzenie pełnej ścieżki legislacyjnej, wyraźnie wskazuje, iż „prowadzone konsultacje społeczne” nie będą spełniały swego celu i są prowadzone jedynie po to, by nie zarzucono resortowi sprawiedliwości zaniechania w tym względzie.

     O naruszeniu przez prawodawcę praw występujących z niniejszym wnioskiem świadczy również fakt, iż wbrew obowiązkowi wynikającemu z § 11a ust. 1 Uchwały nr 29 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. Regulamin pracy Rady Ministrów (M.P. Nr 13, poz. 221 z późn. zm.) stanowiącemu, iż „Projekty założeń projektów ustaw oraz projekty aktów normatywnych oraz wszelkie dokumenty dotyczące prac nad tymi projektami udostępnia się w Biuletynie Informacji Publicznej Rządowego Centrum Legislacji” na stronie RCL (http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/517) do chwili obecnej nie zostały opublikowane wszystkie procedowane akty wykonawcze w ramach wskazanej powyżej ustawy nowelizującej. Uważna lektura wszystkich zamieszczonych weń projektów rozporządzeń wskazuje, iż nie zostały opublikowane projekty np.: Rozporządzenia w sprawie czynności asystentów sędziów, mimo, iż projekty te zostały przesłane do rzekomych konsultacji niektórym partnerom społecznym. Inne z kolei akty prawne zostały dodane na ww. liście już w toku konsultacji, jak np. Rozporządzenie w sprawie okresowych ocen referendarzy sądowych i asystentów sędziów (24 lutego 2012 r. – data pisma przewodniego z MS, 27 lutego 2012 r. adnotacja na piśmie, 9 marca 2012 r. – data zamieszczenia na stronie http://legislacja.rcl.gov.pl/rejestr/projekt/33752), Rozporządzenie w sprawie skarg i wniosków dotyczących sądów powszechnych (23 lutego 2012 r. – data pisma przewodniego z MS, 29 lutego 2012 r. – data zamieszczenia na stronie informacji o konsultacjach społecznych http://legislacja.rcl.gov.pl/rejestr/katalog/31550). O niezachowaniu zasady jawności postępowania świadczy również fakt, iż do chwili obecnej nie zostały zamieszczone zajęte dotychczas stanowiska przez partnerów społecznych. Umieszczane są, bowiem wybiórcze, pojedyncze opinie z pominięciem wszystkich przesłanych do resortu sprawiedliwości opinii. Dotychczas nie zamieszczono wszystkich opinii np. w projektach: Rozporządzenia w sprawie nadzoru administracyjnego nad działalnością administracyjną sądów powszechnych (http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/517/projekt/32334/katalog/32339), w sprawie skarg i wniosków dotyczących działalności sądów powszechnych (http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/517/projekt/31546/katalog/31551), w sprawie okresowych ocen referendarzy sądowych i asystentów sędziów  (http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/517/projekt/31386/katalog/31390) i innych.

Wnioskodawcy wskazują nadto, iż z nieznanych dla nich przyczyn część projektów nie została skierowana do wszystkich partnerów społecznych, co przy fakcie nieopublikowania wszystkich projektów dodatkowo ograniczyło możliwość wyrażenia opinii w sprawie. Prześledzenie wszystkich zamieszczonych przez resort sprawiedliwości na stronach RCL projektów w zakresie konsultacji społecznych wskazuje, iż wbrew zaleceniom zawartym w „Zasadach konsultacji przeprowadzanych podczas przygotowywania dokumentów rządowych” nie objęto nimi wszystkich grup zainteresowanych danym przedmiotem regulacji. W ww. dokumencie rządowym wskazano, iż „Nawet, jeżeli istnieje ustawowy obowiązek konsultacji z określonymi podmiotami, nie gwarantuje on objęcia konsultacjami wszystkich grup, które powinny wziąć w nich udział. Określenie wszystkich istotnych interesariuszy powinno być częścią identyfikacji problemu. Powinniśmy już w tym uwzględnić wszystkie grupy, które mogą być objęte planowanymi działaniami – w wyniku dalszych prac niektóre z tych grup mogą znaleźć się poza zasięgiem dokumentu, niemniej mogą one wnieść do niego istotny wkład.  W celu zgromadzenia zróżnicowanych opinii, umożliwiających jak najdokładniejsze poznanie rzeczywistości i realizację głównego celu przeprowadzania konsultacji, musimy dotrzeć do jak najszerszej grupy interesariuszy. Poza użyciem metody standardowej bazy podmiotów (patrz ramka powyżej) konieczne jest uwzględnienie podmiotów mniej zaangażowanych, które mogą nie zdawać sobie sprawy z możliwości wzięcia udziału w konsultacjach. Bezpośrednie zwrócenie się do nich może być jedynym sposobem uzyskania od nich cennego wkładu merytorycznego” (str. 9 „Zasad konsultacji przeprowadzanych podczas przygotowywania dokumentów rządowych”). Tymczasem dobór podmiotów społecznych jest w pełni dowolny, i tak np.: projekt Rozporządzenia w sprawie prowadzenia wykazów służbowych sędziów  został skierowany do konsultacji społecznych z pominięciem Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce(http://legislacja.rcl.gov.pl/docs/517/31546/31548/31550/dokument26652.pdf?lastUpdateDay=06.04.12&lastUpdateHour=2%3A33&userLogged=false&date=Monday%2C+9+April+2012), projekt Rozporządzenia w sprawie zniesienia niektórych sądów rejonowych oraz ustalenia siedzib i obszarów właściwości sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych nie został przesłany do Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Asystentów Sędziów, Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”, Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce (http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/517/projekt/37920/katalog/37924), projekt Rozporządzenia w sprawie czynności asystentów sędziów nie został w ogóle przesłany do Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”, czy Stowarzyszenia Sędziów Sądów Rodzinnych w Polsce. Istotnym jest przy tym, iż brak konsultacji społecznych z ww. stowarzyszeniami uniemożliwia wypowiedzenie się w ogóle przez te grupy zawodowe w ogóle. W przypadku sędziów nie doszło bowiem do zwołania Zgromadzeń Ogólnych we właściwych sądach, co powoduje, iż osoby reprezentujące III władzę nie miały prawa do wypowiedzenia się w kwestii ich dotyczącej.

     Wnioskodawcy pragną wskazać, iż fakt przesłania przynajmniej części z procedowanych projektów również nie pozwala na uznanie, że rzeczywistym celem było uzyskanie jakiejkolwiek opinii. Otóż czas dany partnerom społecznym na zajęcie przez nich stanowisk przez Ministerstwo Sprawiedliwości wskazuje, że nie zamierzało się ono odnieść do ewentualnych uwag. Najczęstszym terminem wyznaczonym w pismach był termin „jak najszybciej” niezależnie, od tego, do której z grupy podmiotów był skierowany lub termin określony konkretną datą (np. 12 czy 14 marca 2012 r.) niezależnie od faktu jego wysłania tradycyjną metodą, tj. pocztą (http://legislacja.rcl.gov.pl/docs/517/31546/31548/31550/dokument26652.pdf?lastUpdateDay=06.04.12&lastUpdateHour=2%3A33&userLogged=false&date=Monday%2C+9+April+2012). Tymczasem Komitet Rady Ministrów przyjmując dokument opracowany przez Ministerstwo Gospodarki decyzją z dnia 30 lipca 2009 r. (KRM-0102-40-09) „Zasady konsultacji przeprowadzanych podczas przygotowywania dokumentów rządowych” rekomendowałoby „Wysyłający  prośbę o opinie zwykłą pocztą powinien przeznaczyć na konsultacje dość długi czas – minimum 3 tygodnie. Czas ten można skrócić do 2 tygodni w przypadku przesłania dokumentu pocztą elektroniczną„, zaś art. 19 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych gwarantuje związkom zawodowym reprezentatywnym 30 dniowy termin na uzgodnienie projektów aktów prawnych. Co więcej w tej samej dacie zostały wysłane projekty różnych rozporządzeń, co tym bardziej wskazywało na niemożność zajęcia stanowiska w sposób rzetelny – np. równocześnie wysłano projekt:

     1. Rozporządzenia w sprawie zniesienia niektórych sądów rejonowych oraz ustalenia siedzib i obszarów właściwości sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych, Rozporządzenia w sprawie ustalenia sądów rejonowych, którym przekazuje się rozpoznawanie spraw z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych z obszarów właściwości innych sądów rejonowych, Rozporządzenia w sprawie ustalenia sądów okręgowych i sądów rejonowych, którym przekazuje się rozpoznawanie spraw gospodarczych z obszarów właściwości innych sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz Rozporządzenia w sprawie określenia sądów rejonowych prowadzących księgo wieczyste;

     2. Rozporządzenia w sprawie nadzoru administracyjnego nad działalnością administracyjną sądów powszechnych, Rozporządzenia w sprawie ocen okresowych referendarzy sądowych i asystentów sędziów, projekt Rozporządzenia w sprawie dokumentów stanowiących podstawę oceny kwalifikacji asystenta sędziego na wolne stanowisko sędziowskie, projekt Rozporządzenia w sprawie wynagrodzenia zasadniczego asystenta sędziego.

     Zasady racjonalnego i logicznego prawodawcy nakazywałyby zachować systematykę w przesyłaniu projektów aktów prawnych, które wzajemnie na siebie oddziałują. Wnioskodawcy wskazują, że podjęte działania wyraźnie temu przeczą, albowiem czym uzasadnić przesłanie w jednym czasie rozporządzeń określonych w pkt 1 powyżej, czy wysłanie Rozporządzenia w sprawie wynagrodzenia zasadniczego asystentów sędziów, by po kilkunastu dniach przesłać projekt rozporządzenia w sprawie czynności asystentów sędziów.

     W myśl § 10 ust. 2 i 3 Uchwały nr 29 Rady Ministrów z dnia 19 marca 2002 r. Regulamin pracy Rady Ministrów „Do projektu aktu normatywnego organ wnioskujący dołącza uzasadnienie, obejmujące: 1) przedstawienie istniejącego stanu rzeczy w dziedzinie, która ma być unormowana, oraz wyjaśnienie potrzeby i celu wydania aktu, 2) wykazanie różnic między dotychczasowym a proponowanym stanem prawnym, 3) charakterystykę i ocenę przewidywanych, związanych z wejściem w życie aktu skutków prawnych, w tym w szczególności dotyczących ograniczenia uznaniowości i uproszczenia stosowanych procedur. 4) informację, czy projekt aktu normatywnego podlega notyfikacji zgodnie z trybem przewidzianym w przepisach dotyczących sposobu funkcjonowania krajowego systemu notyfikacji norm i aktów prawnych – w przypadku projektów zawierających przepisy techniczne, 5) informację o przedstawieniu projektu dokumentu rządowego zgodnie z § 12a. 3. Uzasadnienie projektów ustaw powinno odpowiadać wymaganiom określonym w ustawach oraz w Regulaminie Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej.” Jednocześnie w myśl § 10 ust. 6 ww. Uchwały odrębną część uzasadnienia stanowi ocena skutków regulacji (OSR) zawierająca m.in. wyniki przeprowadzonych konsultacji, w szczególności, jeżeli obowiązek zasięgnięcia takich opinii wynika z przepisów prawa. Wnioskodawcy wskazują, że uzasadnienia przesyłanych projektów nie dość, że nie zawierają obligatoryjnego odniesienia się do zgłoszonych uwag, w tym najczęstszego i najcięższego naruszenia w postaci przekroczenia delegacji ustawowej (wskazywanego przy prawie wszystkich projektach), ale również zawierają nieprawdziwe stwierdzenia. Np. w uzasadnieniu do projektu Rozporządzenia w sprawie prowadzenia wykazów służbowych sędziów wynika, iż „Żaden z zainteresowanych podmiotów nie zgłosił uwag do rozporządzenia” (April+2012), podczas gdy z treści samej strony „konsultacje społeczne” dla tegoż rozporządzenia wynika, iż prawie wszyscy konsultanci społeczni zgłosili uwagi (http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/517/projekt/23441/katalog/23446). Z kolei w uzasadnieniu w sprawie czynności asystentów sędziów czytamy, iż rozporządzenie to uwzględnia postulaty sędziów, w tym szczególności prezesów sądów, podczas gdy w odpowiedzi na wniosek o udostępnienie informacji publicznej Ministerstwo Sprawiedliwości wskazało, iż „postulaty dotyczące rezygnacji z rozwiązania, zgodnie z którym asystent może wykonywać czynności jednocześnie w stosunku do więcej niż dwóch sędziów były zgłaszane w toku roboczych prac nad projektem (…) w związku z czym Ministerstwo Sprawiedliwości nie posiada dokumentów„.

     Wnioskodawcy wskazują, iż ww. uchybienia stanowią jedynie przykładowe wyliczenia z dotychczasowej praktyki przeprowadzania konsultacji społecznych przez Ministerstwo Sprawiedliwości, które wyraźnie wskazują, że ich celem nie jest pozyskanie jakiejkolwiek opinii, a co więcej, iż w toku prac legislacyjnych nad projektami aktów wykonawczych do nowelizacji usp. nie zamierzano odnieść się do zgłoszonych ewentualnie uwag. W ocenie Wnioskodawców wystarczającym byłoby spełnienie przez resort sprawiedliwości minimalnych zasad standardów konsultacji opracowanych przez Komisję Europejską, tj.:

     – Zapewnienie, by każdy z uczestników konsultacji otrzymał wszystkie niezbędne informacje dotyczące propozycji regulacji,

     – Objęcie konsultacjami wszystkich grup docelowych,

     – Prowadzenie konsultacje za pośrednictwem środków komunikacji dostosowanych do celów konsultacji i oczekiwań ich uczestników,

     – Pozostawienie wystarczającego czasu na to, by umożliwić uczestnictwo w konsultacjach,

     – Potwierdzanie otrzymania odpowiedzi, 
     – Publikacja raportu opisującego wyniki konsultacji oraz sposobu wykorzystania ich w trakcie dokonywania oceny skutków regulacji.

     – Publikacja raportu opisującego wyniki konsultacji oraz sposobu wykorzystania ich w trakcie dokonywania oceny skutków regulacji.